Osadnictwo na terenie Równiny Praskiej rozpoczęło się w epoce mezolitu (8000-4000 p.n.e.). Jego ślady znaleziono m.in. w okolicy Zielonki w Siwkach i Maciołkach. Bardziej zaludniona była Równina Praska w okresie kultury ceramiki grzebykowo-lejkowej (2500-2000 p.n.e.). Ludzie tej kultury, żyjący głównie z rybołóstwa i myślistwa, osiedlali się krótkotrwale na piaszczystych brzegach i wydmach, dlatego też nasze tereny musiały być dla nich dogodne. Dowodzą tego liczne znaleziska na obszarze samej Zielonki oraz Siwek i Maciołek. Ponowne nasilenie osadnictwa wystąpiło na tym terenie w okresach lateńskim i wpływów rzymskich (IV w. p.n.e. - IV n.e.). Jego ślady napotykamy także na obszarze Zielonki.

W drugiej połowie X wieku tereny, na których leży nasze miasto, stanowiły własność książęcą i podlegały administracyjnie grodowi zbudowanemu w czasach Siemiomysła (ojciec Mieszka I) w pobliżu Starego Bródna. Po spaleniu w pierwszej połowie XI wieku grodu, tereny zaczeły podlegać Zawichostowi, później Warszawie, stając się od XIV wieku częścią dóbr królewskich wsi Bródno. W administracji kościelnej należały od XII wieku do parafii Kamion, po spaleniu kościoła w Kamionie w 1661 roku do parafii w Skaryszewie, a od wieku XVIII do parafii w Kobyłce.

Najbliższe okolice Zielonki tak zostały opisane w królewskiej "Lustracji albo Oglądaniu ... " z 1564 roku: "Puszcza ku Słupnu, a ku Brodnemu jest puszcza królewska dosyć niemała jest jej w objazd przez 6 mil. Jest w niej drzewa rozlicznego dosyć ku budowaniu i ku barci godne są. Jest też i zwierza niemało w tej puszczy łań zwłaszcza, jeno pokoju nie mają trzeba by tej puszczy lepiej strzec". Powstał tu w XVI wieku młyn "..., który zbudowany na rzece Długiej, a iż mało wsi do niego skąd by mleć miano, pozostawio młynarza pewnej arendzie". Młynarzem tym był Marcin Susliga, przejął zaś młyn "... wraz z domem mieszkalnym, stawem rybnym i rolą od Marcina Siwka i jego bratanka." Najpewniej więc od nazwiska tych ostatnich otrzymał nazwę młyn, a potem i osada Siwki, która istniała już w XVII wieku. Położona była znacznie bliżej dzisiejszego kościoła parafialnego niż obecne Siwki, zaś młyn stał na rzece Długiej przy ulicy Kościuszki.

W najbliższej okolicy powstał w XVI wieku "Drugi młyn nowy ... ten młyn ku większej szkodzie niż pożytkowi zbudowany przez p. Nartkowskiego ... na tejże rzece Długiej na stawie jeszcze nie do końca zbudowany, z którego młynarz ma dawać arendę według prawa swojego wiecznie." Resztki budynku zachowały się dotąd przy ulicy Wolności, stanowiąc zupełnie wyjątkowy na terenie Mazowsza zabytek budownictwa przemysłowego z XVI wieku. Wzniesiony z rudy darniowej, ułożonej niezbyt regularnie, z narożnikami wykonanymi bardzo starannie z wielkich ciosów, młyn zbudowany jest w kształcie prostokąta o wymiarach 6 x 18 m. W ścianie szczytowej, zwróconej w stronę rzeki, zachował się jeszcze otwór z potężnym parapetem, być może przeznaczony do wprowadzenia wału od koła napędowego. Budynek ten, wznoszony dokładnie około 1564 roku (lustracja podaje "jeszcze nie do końca zbudowany") albo nie został wogóle ukończony, albo w XVII-XVIII wieku popadł w ruinę. W wieku XIX ubytki muru zostały uzupełnione cegłą, a całość częśćiowo nadmurowana, pokryta strzechą i użytkowana na stajnie. Włączony w 1906 roku do folwarku "Zosinek", został ponownie w latach ostatnich, z zachowaniem pierwotnych murów, nadbudowany, zadaszony z wyjątkiem najlepiej zachowanej ściany szczytowej. Od budynku młyna kilka metrów w stronę rzeki, której bieg jest obecnie odsunięty, zachował się jeszcze fragment grobli, nieznacznie zaś obniżone tereny od strony osiedla Wolności zdają się być zasypanym obszarem dawnego stawu.

Najprawdopodniej już w XVII wieku, a najpóźniej przed połową XVIII wieku powstały folwark i karczma nazywane wpierw Mutka-Zielonka, potem częściej Nutka-Zielonka dając początek nazwie naszego miasta. Nazwa Mutka, czy też Nutka pochodzi od folwarku, nie od karczmy. Zielonką bardzo często nazywano przyleśne folwarki, zaś karczmy zwykle brały nazwy od folwarków, nigdy zaś nie było przeciwnie. Dawniej królewskie obszary rolne i leśne Bródna, do których należał folwark, były od wieku XVII własnością klasztoru pp. Marcinkanek w Warszawie, potem aż do końca XX wieku warszawskiego szpitala Świętego Ducha.

Karczma ustytułowana była przy starym, jeszcze średniowiecznym trakcie prowadzącym z Pragi przez Kobyłkę, Jadów do Nuru i idącym przez Zielonkę dokładnie tak jak dziś ulica Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Znajdowała się przy odejściu drogi do folwarku, ściśle w tym miejscu, gdzie obecnie jest narożnik ulicy Kardynała Wyszyńskiego i Chopina. W 1830 roku składała sie z domu przy trakcie i założonego w czworobok z podwórzem w środku, budynku w głębi. "O karczmie tej ..." jak wspomina K. Charkiewicz w Wojennym Żurnalu z 1901 roku " ... miejscowi starcy opowiadają wiele niezwykłych legend".

Zabudowania folwarku znajdowały się dokładnie w tym miejscu, gdzie obecnie jest klasztor ss. Dominikanek - Misjonarek. Najstarsza część klasztoru, pierwotnie piętrowa, obecnie nadbudowana i otynkowana jest dawnym, zapewne mieszkalnym budynkiem folwarku, wzniesionym w tzw. rundbogenstilu na przełomie XIX i XX wieku. Do folwarku należały jeszcze w XVIII wieku i do połowy XIX wieku, budynki Wierchowiska, najpewniej były to domy pracowników (czworaki). Znajdowały się w pobliżu dzisiejszego Placu Targowego i być może zostały zburzone w związku z budową kolei Warszawsko-Petersburskiej w 1862 roku. Wierchowiskiem nazywano jeszcze na przełomie XIX/XX wieku wydmę w sąsiedztwie obecnego budynku Rady Miasta.

Jednym z najważniejszych wydarzeń historycznych, jakie miało miejsce na obszarze Zielonki, była bitwa stoczona w czasie Powstania Kościuszkowskiego. Postępujące ku Warszawie wojska Suworowa zostały zatrzymane w Wołominie przez dywizję generała Mayena należącą do wycofującego się korpusu generała Mokronowskiego. Rozpoczęta świtem 26 października 1794 roku bitwa, po początkowych sukcesach wojsk powstańczych, przybrała niekorzystny obrót po uderzeniu rosyjskiej kawalerii. Wojska polskie wycofywały się w częściowym rozproszeniu, główna kolumna pod wodzą generała Byszewskiego licząca 2500 żołnierzy doszła do wsi Kobylak. Zdołały ją jednak wyprzedzić oddziały kawalerii Suworowa i po kilku atakach zepchnąć na tereny pomiędzy wydmą i rzeką Długą. Po niezwykle krwawej walce, oddziały polskie częściowo uległy dalszemu rozproszeniu, a częściowo o godzinie 10:30 złożyły broń.

Jeszcze jeden fakt związał Zielonkę w okresie zaborów z powstaniami narodowymi. W czasie Powstania Listopadowego, na wydmie, nieopodal obecnego Domu Rencistów wzniesiony był budynek, w którym szyto mundury dla polskich wojsk. Tę część wydmy do początku XX wieku nazywano Szwalnią lub Szwalnicą.

W pierwszej połowie XIX wieku także druga karczma funkcjonowała na terenie Zielonki, w miejscu obecnego narożnika ulic Kardynała Wyszyńskiego i Józefa Poniatowskiego. Nazywała się Mamki od nazwy pobliskiej wsi, do której musiała należeć. Wieś Mamk, leżąca przy starej drodze do Okuniewa idącej wzdłuż lewego brzegu rzeki Długiej, powstała jako własność szlachecka jeszcze w XVII wieku. Była dość duża, w 1885 roku miała 120 mieszkańców, folwark i cegielnię. Została wraz z położoną bliżej Okuniewa wsią Dębe Małe, zlikwidowana pod koniec XIX wieku, a tereny obu wsi zamienione na poligon artyleryjki. Obszar poligonu był wtedy mniejszy niż obecnie i rozciągał się od wydmy (nie istniejąca już na tym odcinku) do rzeki. Jest rzeczą interesującą, że w tym samym mniej więcej czasie przy drodze wiodącej od traktu do karczmy Mokry Ług, powstała wieś opisywana na mapach jako Zielonka, a już przed 1920 rokiem nazywana Zielonką Bankową. Nie sposób ustalić, czy jej ludność wliczona została w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i Litwy z 1895 roku (T. X) do ogólnej liczby 40 mieszkańców miejscowości nazywanej "Folwark Zielonka alias nutka"; wydaje się, że nie. Do folwarku należało wtedy 195 mórg ziemi wraz z 45 morgami lasu.

Na przełomie XIX i XX wieku powstała centralna część naszego miasta Zielonka Letnisko. Jej początek wiąże się z utworzeniem w samym końcu XIX wieku przystanku przy linii Kolejowej Warszawsko-Petersburskiej, w miejscu jak na okolice Warszawy bardzo atrakcyjnym. Na walory letniska składały się przede wszystkim piękne, częściowo pokryte lasami wydmy wraz z malowniczą Górą Horową i czystą, idącą zakolami o pięknych brzegach, ocienionych drzewami rzeką Długą. Nazywano ją w końcu XIX wieku i aż do końca pierwszej połowy XX wieku na odcinku Zielonki zarówno potocznie jak i oficjalnie Zązą.

W 1906 powstał majątek ziemski i drugi folwark w Zielonce. Helena Arkuszewska-Knothe na jego utworzenie zakupiła tereny wzdłuż obecnej ulicy Dziennikarskiej od Józefa Pisarskiego. Folwark otrzymał nazwę "Zosinek" od imienia córki właścicieli.

Wśród budynków mieszkalnych Zielonki najstarszy jest niewielki domek przy ulicy Kolejowej 11, mieszczący po wojnie Urząd Gminy. Jak wskazują na to jego cechy stylowe, został zbudowany w drugiej połowie XVIII wieku, lub, co mało prawdopodobne, najpóźniej w 1 połowie XIX wieku, Wyróżnia się pięknym w formie, czterospadowym dachem mansardowym z kominem pośrodku. Nosi charakter oficyny dworskiej, mógł być jednak samodzielnym domem mieszkalnym zarządcy folwarku. Nie można jednak wykluczyć, że obok istniał pierwotnie i budynek dworu. Na tę ostatnią możliwość wskazuje fakt, że w XIX w. rozciągał się za domkiem park, czy też ogród, którego bardzo malowniczą pozostałością jest, dziś barbarzyńsko niszczony staw z okrągłą wyspą, położony pomiędzy ul. Literacką i Łukasińskiego.

Wielką wartość pod względem architektonicznym ma gmach Schroniska Nauczycielek mieszczący obecnie Dom Pomocy Społecznej (ul. Poniatowskiego 29). Zaprojektował go jeden z najwybitniejszych polskich architektów przełomu wieków XIX i XX Stefan Szyller (m. in. twórca gmachu Politechniki Warszawskiej i architektonicznej oprawy Mostu Poniatowskiego). Oddany do użytku 26 października 1902 r. neogotycki budynek jest znakomicie położony na wydmie, doskonały w proporcjach, bryle i detalu, z pięknie rozwiązaną wielką kaplicą. Połączony był z obecnie zdewastowanym rozległym założeniem parkowo-ogrodowym (szerzej p. Dom Rencistów). 

Wśród powstałych wtedy budynków mieszkalnych kilka wyróżnia się szczególnie wysoką wartością architektoniczną lub oryginalnością. Bardzo dobrymi przykładami wczesnego modernizmu, ważnymi historycznie nie tylko w skali naszego miasta są domy przy ul. Inżynierskiej 18 i Jagiellońskiej 12. Także wyjątkowym, niezwykle wczesnym przykładem "stylu dworkowego" jest dom przy ul. Zaułek 8. Pewne cechy architektury Stefana Szyllera ma wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany tzw. dom Brockmana przy ul. Poniatowskiego 1 l. Wśród drewnianych domów na szczególną uwagę zasługuje, niezwykły w bogatym, malowniczym zróżnicowaniu brył, dom przy ul. Mickiewicza 76. Pełen wdzięku dzięki połączeniu z zakończoną wysokim hełmem wieżą jest budynek dawnej cukierni przy ul. Literackiej 4. Cukiernia ta wynajmowała łódki pływające po stawie z wyspą, na której grała orkiestra, co zachowało się w wielu wspomnieniach. Wreszcie zwraca uwagę typowy, ale szczególnie bogato ozdobiony wycinaną w drzewie dekoracją architektoniczną piętrowy dom przy ul. Skorupki 4.

Również zabytkowe i ważne jako przykłady domów letniskowych są pochodzące sprzed pierwszej wojny światowej budynki murowane przy ul.: Cichej 7, Kołłątaja 73 i 77, Literackiej 6 i 25, Mickiewicza 21 i 33, Poniatowskiego 7, Piastowskiej 8/10, Prusa 4, Sienkiewicza 8, 40, 42 i 47 oraz Ks. Skorupki 7. Wśród drewnianych z tego samego czasu domy przy ul.: Chopina 2 i 32, Kilińskiego 15 i 18, Literackiej 27, Mickiewicza 23, 26, 31, 33 i 70, Ks. Skorupki 74, Słowackiego 3/5, Staszica 6. Inny charakter mają domy z początku wieku zbudowane w okolicy ul. Długiej. Są to w większości budynki o cechach podwarszawskich domów robotniczych. Samo osiedle powstało w początku wieku i należało wtedy do Marek, a do Zielonki przyłączone zostało dopiero w drugim lub samym początku trzeciego dziesięciolecia. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, zgodnie z zachowaną ustną tradycją, że osadzano tutaj przymusowo rodziny wysiedlone z Warszawy ze względu na działalność przestępczą. Sprzed 1920 r. pochodzą domy murowane przy ul.: Chodkiewicza 3, Kościuszki 2, Powstańców 16, Sowińskiego I, 2 i 9, Traugutta la, lb, lc, 2, 3 i 4 oraz drewniane przy ul. Chodkiewicza 8 i Powstańców 22.

Najpoważniejsze działania 1 Wojny Światowej ominęły Zielonkę. Nie obyło się jednak bez dramatycznych wydarzeń. Wśród nich wymienić trzeba wywiezienie z Zielonki wielu robotników w dniach 11 i 12 X 1916 r. do przymusowej pracy w niemieckich zakładach zbrojeniowych. Lata te przyniosły również zmiany administracyjne, najważniejszą było przyłączenie Bródna, do którego gmina Zielonka wciąż należała, do Warszawy, jako jej XXV cyrkółu.

Już w wolnej Polsce w czasie wojny bolszewickiej nastąpiły wydarzenia, które wprawdzie nie odbyły się w samej Zielonce lecz u jej granic, na tyle jednak ważne, iż nie można ich pominąć. Natarcie wojsk na Warszawę w dniu 14 sierpnia 1920 r. ominęło Wołomin i przełamując opór wojsk polskich pod Leśniakowizną, dotarło aż do pól Ossowa. Podczas kontrnatarcia 8 Dywizji Piechoty ksiądz kapelan Ignacy Skorupka "w stule i z krzyżem w ręku przewodził atakującym oddziałom" (Encyklopedia Wojskowa t. VII). Natarcie bolszewickie zostało powstrzymane, jednak bohaterski ksiądz zginął na ossowskich polach.

W 1921 r. przeprowadzono w Polsce spis powszechny, który przyniósł następujące dane:

Zielonka (Nutka), folwark:

domów mieszkalnych - 1
ludność - 15
narodowość polska - 15
zielonka Bankowa, wieś:
domów mieszkalnych - 9
ludność - 50
rzymsko-katolicka - 50
Zielonka Letnisko:
domów mieszkalnych - 78 (w tym 11 niezamieszkałych)
ludność - 471
rzymsko-katolicka - 444
prawosławna - 10
mojżeszowego - 12
innego - l
Siwki, wieś:
domów mieszkalnych - 40
ludność - 216
rzymsko-katolicka - 216.

W 1922 r. lub na początku 1923 r. został zlikwidowany folwark Zielonka (Nutka) i przeprowadzono podział jego terenów na parcele budowlane. Powstał istniejący do dziś szachownicowy układ urbanistyczny Zielonki-Letniska, logiczny i konsekwentny z wyznaczeniem 140 dużych działek, z których większe miały powierzchnię 5000 m2, a mniejsze 3750 m2 Działki te do obecnych czasów uległy wielu kolejnym podziałom.

Obecna Zielonka Bankowa jeszcze w końcu lat dwudziestych rozdzielona była na trzy części. Od poligonu do ul. Wilsona (obecnej) rozciągała się Zielonka Bankowa-Wieś. Tereny pomiędzy ul. Wilsona a lasem dzieliły się na obszar położony bliżej szosy noszący jeszcze dawną nazwę "Folwark Zielonka-Nutka" należący do Ottokara Brzozy-Brzeziny i drugi, położony dalej, sięgający do granicy miejscowości i nazywany Brzezinką.

W 1934 r. przeprowadzona została parcelacja na działki budowlane terenów należących do folwarku Zosinek położonych wzdłuż obecnej ul. Dziennikarskiej.

Cały obszar po przeniesieniu ok. 1926 r. z gminy Bródno do gminy Marki stanowił wraz z Siwkami jedną osadę po raz pierwszy o wspólnej oficjalnej nazwie Zielonka. W tych latach nastąpił szybki wzrost liczby mieszkańców i postępująca sprzedaż działek. Obok letników przybywało więcej stałych mieszkańców m. in. pracowników PKP, którym kolej przydzielała na budowę domów stare podkłady torów. Także robotników w związku z utworzeniem dwu cegielni. Jedna powstała w roku 1923 i była własnością Towarzystwa Handlowo-Przemysłowego "Zielonka", zatrudniała 100 pracowników i produkowała 6 milionów sztuk cegły rocznie. Druga należała do rodziny Bargłów i była nieco mniejsza, zatrudniając kilkudziesięciu robotników. W latach trzydziestych produkcja spadła i oba zakłady zatrudniały razem 65 pracowników. Cegielnie mieściły się mniej więcej tam, gdzie obecnie znajduje się osiedle "Wolności".

W 1926 r. powstał na terenie znacznie powiększonego poligonu Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia, w latach następnych przekształcany i rozbudowywany. Na użytek poligonu artyleryjskiego i Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbojenia działała wąskotorowa kolejka o trakcji spalinowej. Jej linia rozpoczynała się przy stacji kolejowej, prowadziła przez ul. Kolejową i kończyła na terenie poligonu. Ta wielokrotnie i z sentymentem wspominana "własna" kolej podwoziła także mieszkańców.

W okresie międzywojennym było w osiedlu kilka kładów rzemieślniczych, 2 piekarnie, ponad 10 sklepów, restauracja "Pod dzikiem" i aż dwie kawiarnie. Jedna kawiarń, podobnie jak to było w początku wieku, dalej wypożyczała łódki pływające po stawie, z których korzystali letnicy, stali mieszkańcy i coraz liczniej wycieczkowicze przyjeżdżający w niedziele i święta z Warszawy. Dawała tu swoje koncerty orkiestra Ochotniczej Straży Pożarnej i dość częste były występy artystów scen warszawskich.

Wzrost liczby mieszkańców stworzył możliwość i potrzebę wzniesienia kościoła i utworzenia. własnej parafii. Inicjatorem tej idei był ks. Bolesław Jagiełłowicz, kapelan Schroniska dla Nauczycieli. Dzięki jego staraniom powstał w 1936 r. Komitet Budowy, teren ofiarowała rodzina Kulczyckich, w 1938 roku ukończono prezbiterium, a w 1939 utworzono parafię W 1935 r. dawny budynek folwarczny przejęły na swą siedzibę SS. Dominikanki-Misjonarki (szerzej p. historia kościoła).

W 1931 r. powstała w Zielonce szkoła powszechna umieszczona w specjalnie wzniesionym dwupiętrowy budynku, w którym i obecnie mieści się Szkoła Podstawowa nr 1 (obszerniej p. historia szkoły). W 1932 założone zostało Towarzystwo Przyjaciół Zielonki, jego prezesem był kierownik szkoły Ryszard Siewierski. Najważniejszymi zadaniami jakie postawiło przed sob± Towarzystwo było: wydzielenie Zielonki z gmin Marki, budowa drogi Zielonka-Marki, osuszenie miejscowości, podnoszenie poziomu kultury mieszkańców Osuszeniem miejscowości zajęła się Spółka Wodna zarządzana przez Karola Sokołowskiego i Wacław Skoneckiego. Spółka umocniła utworzone jeszcze w czasach folwarku kanały łączace stawek przy u Kardynała Wyszyńskiego ze stawem z wyspą i z rzeką Długą, oraz kanał łączący staw z wyspą z obszarem poligonu i dodała kilka nowych o mniejszym znaczeniu.

W okresie międzywojennym powstało w Zielonce wiele domów zarówno jednorodzinnych jak i letniskowych z mieszkaniami do wynajęcia. Kontynuowano jeszcze długo budowę tradycyjnych "drewniaków' wzniesiono wiele domków murowanych zupełnie standartowych, wśród nich jednak także kilka budynków ciekawszych architektonicznie. Należą do nich między innymi domy przy ul.: Lipowej 2, 8 (z 1930 r.) i 10 (willa Tadmira), Inżynierskiej 20 (lekko modernizujący), Wolności 1 (w stylu dworkowym) i Ks. Skorupki 2 (modernistyczny).

W czasie działań wojennych 1939 r. z polowego lotniska założonego na poligonie w pobliżu obecnych ogródków działkowych, startowały samoloty biorące udział w obronie Warszawy. Było to ok. 40 maszyn P11c, jedną z nich pilotował lotnik pochodzący z Zielonki por. Piorunkiewicz. Okupacja rozpoczęła się w Zielonce 13 września 1939 r. ok. godz. 20. Rychło też ujawniły się okrucieństwa okupanta. W dniu 11 listopada 1939 r. rano grupa harcerzy, do której należeli Stanisław Golcz, Józef Kulczycki, Zygmunt Nowicki i Józef Wyrzykowski rozwiesiła plakaty w okolicy stacji kolejowej. W odwecie rozstrzelano harcerzy i kilku innych mieszkańców miasta. Byli to: Zbigniew Dymek, Józef Kulczycki, Jan Rudzki, Stanisław Golcz, Kazimierz Stawiarski, Józef Wyrzykowski, Aaron Kaufman, Edward Szweryn i mężczyzna NN. Udało się zbiec pod ostrzałem Zbigniewowi Czaplińskiemu i Tadeuszowi Ciecierze. Po wojnie w miejscu tragedii postawiony został pomnik. Już w 1939 r. zaczął tworzyć się w Zielonce zorganizowany ruch oporu. Powstały Związek Oficerów Rezerwy, Związek Strzelecki, Służba Zwycięstwa Polski. W 1940 r. utworzono Związek Walki Zbrojnej, którego jednym z organizatorów był leśniczy Henryk Halstrop. Mieszkańcy Zielonki tworzyli 1 kompanię i część 3 kompanii rejonu "Celków". Liczba konspiratorów zwiększyła się jeszcze po przekształceniu Z.W.Z. w Armię Krajową. Część mieszkańców Zielonki należała do różnych ugrupowań A.K. w Warszawie.

Do najlepiej udokumentowanych z licznych działań zbrojnych i sabotażowych A.K. w Zielonce należy funkcjonowanie od 1942 r. tajnej radiostacji. Dowodzili nią Leon Szymański (ps. Kula) i Czesław Kirchner (ps. Figa). Istniał także przeznaczony dla regionu magazyn broni i amunicji, umieszczony w cegielni. W 1944 r. skutkiem wpadki jednego z 13 przyjeżdżających z Warszawy radiotelegrafistów, radiostacja została rozszyfrowana przez okupanta, miasto otoczone wojskiem i policją. Aresztowano m. in. rodzinę Jaskólskich, działaczy konspiracyjnych i właścicieli domu przy ul. Podleśnej, w którym ukrywał się Leon Szymański. Podobno bardzo dużą rolę w ruchu konspiracyjnym odegrał płk Otokar Brzoza-Brzezina, legionista, a jego dom przy ul. Brzozowej był miejscem spotkań dowódców A.K., a także ukrywania dużej grupy Żydów. Obok działań zbrojnych, zielonkowskie A.K. prowadziło także na szeroką skalę zakrojoną akcję pomocy poszkodowanym, wspomagali ich w tym właściciele sklepów.

Istniała także w Zielonce Gwardia Ludowa, która przeprowadziła akcję wysadzania pociągów z transportami wojskowymi w dniach 19 IX 1942 r. i 25 X 1943 r. Było też kilku członków Z.W.M., którzy wysadzili pociąg w lipcu 1943 r. Kilku robotników należało do konspiracyjnej P.P.R., jednym z ich przywódców był Tadeusz Konopka (ps. Czerwony).

Po wpadce transportu broni przewożonej przez A.K. do Warszawy 30 VII 1944 r., 60 mieszkańców Zielonki, Marek i Pustelnika wywieziono nad Czarny Staw i rozstrzelano w miejscu zwanym "na Kruczku".

Tego samego 30 lipca 1944 roku oddziały Armii Czerwonej doszły do zielonkowskiej cegielni. Zostały jednak wyparte przez pułk dywizji pancernej "Herman Göring". 5 września 1944 r. ludność Zielonki została prawie w całości wypędzona do obozów przejściowych w Pruszkowie i Zakroczymiu, a stamtąd wielu do obozów koncetracyjnych i pracy przymusowej na terenie III Rzeszy. Z ogólnej liczby ok. 4000 mieszkańców tylko ok. 30, głównie kobiet i dzieci schroniło się u SS. Dominikanek i tam przetrwało.

Wojska sowieckie zajęły Zielonkę dopiero 14 września 1944 r. Kwaterowały tutaj aż do styczniowej ofensywy, a wraz z nimi oddziały Dywizji Kościuszkowskiej. W związku z kwaterowaniem wojsk polskich odbyła się przedziwna defilada Kościuszkowców w prawie zupełnie pustym mieście, przyjmowana przez Bolesława Bieruta, Edwarda Osóbkę-Morawskiego, Michała Rolę-Żymierskiego i Wandę Wasilewską.

W 1948 r. Zielonka stała się samodzielną gminą. Zaś piętnaście lat potem 31 grudnia 1960 r. otrzymała prawa miejskie. W latach 1944-70 przyrost ludności był jeszcze szybszy niż przed wojną. Pewną rolę odegrało tu powstanie dużych zakładów pracy. W 1952 r. rozpoczęły produkcję Mazowieckie Zakłady Ceramiki Budowlanej, w 1960 r. utworzono Kolejowe Zakłady Automatyki. Od kilku lat wielką rolę w mieście odgrywają przedsiębiorstwa i firmy stanowiące w zasadniczej części własność Leonarda Praśniewskiego.

Nastąpiła zasadnicza zmiana charakteru miasta. Przestało pełnić funkcję letniskową, aczkolwiek rekreacyjny charakter, także dla Warszawy, mają wielkie glinianki, utworzone przez Zakłady Ceramiki Budowlanej. Zielonka stała się w pierwszym rzędzie miejscem osiedlania się ludności dojeżdżającej do pracy do Warszawy ("sypialnią") i umiejscowienia małych prywatnych zakładów przemysłowych i rzemieślniczych. Wśród ludności w większości napływowej z różnych regionów Polski, najwięcej przybyło z szeroko pojętej Białostocczyzny. Powstały duże osiedla mieszkaniowe: w latach pięćdziesiątych przy ul. Długiej, sześćdziesiątych "Wolności", następnie przy ul. Żabiej i Dąbrowskiego, na ukończeniu jest osiedle "Oświata". Od tych fatalnych, standartowych rozwiązań, z których lepsze urbanistycznie jest jeszcze osiedle "Wolności" najgorsze zaś "Oświata", korzystnie odbija, zarówno pod względem urbanistycznym jak i architektonicznym, osiedle Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej "Wituś", będące na ukończeniu, a zaprojektowane przez inż. arch. Marka Skrzyńskiego.

W roku 1984 utworzona została druga parafia dla Zielonki Bankowej. Na ukończeniu jest jej kościół zaprojektowany przez dr inż. Michała Sandowicza i mgr inż. Romana Świstaka.

Drugą szkołę podstawową w Zielonce otwarto w 1964 r. i równocześnie oddano do użytku jej gmach (szerzej p. szkoła nr 2). W roku 1963 powstał Zespół Szkół Zawodowych w Zielonce prowadzący od 1990 r. także Liceum Ogólnokształcące. Wielki gmach z obszerną aulą, salą gimnastyczną i warsztatami oddano do użytku w 1979 r. Utworzony w pierwszych latach po wojnie w starym domu przy ul. Kopernika Ośrodek Zdrowia otrzymał w 1985 r. własny obszerny gmach z pracowniami specjalistycznymi i apteką, poświęcenia obiektu dokonał Prymas Polski ks. Kardynał Józef Glemp. Także powstały po wojnie Urząd Pocztowy przeniósł się w 1990 r. do nowo wzniesionego budynku. W 1992 r. został oddany do użytku obszerny budynek Miejskiego Ośrodka Kultury mieszczący obok pracowni dość dużą salę widowiskowo-wielofunkcyjną. Po kilku wielkich powodziach w latach osiemdziesiątych została przeprowadzona regulacja rzeki Długiej, wyprostowano jej bieg i ujęto w wysokie obwałowania. Zabieg ten, acz konieczny, jak zawsze w podobnych przypadkach całkowicie zlikwidował jej wielkie walory krajobrazowe. Zresztą rzeka jest obecnie na odcinku Zielonki i niżej w istocie kanałem ściekowym Wołomina. Pomimo licznych inwestycji Zielonka poza blokami mieszkaniowymi nie ma do dziś kanalizacji i wodociągu - ich zakładanie jest obecnie i będzie w latach najbliższych największą i najkosztowniejszą inwestycją.

Zabytki i dziedzictwo kulturowe

Resztki budynku młyna z XVI w zachowały się dotąd przy ulicy Wolności, stanowiąc zupełnie wyjątkowy na terenie Mazowsza zabytek budownictwa przemysłowego z XVI wieku. Wzniesiony z rudy darniowej, ułożonej niezbyt regularnie, z narożnikami wykonanymi bardzo starannie z wielkich ciosów, młyn zbudowany jest w kształcie prostokąta o wymiarach 6 x 18 m. W ścianie szczytowej, zwróconej w stronę rzeki, zachował się jeszcze otwór z potężnym parapetem, być może przeznaczony do wprowadzenia wału od koła napędowego. Budynek ten, wznoszony dokładnie około 1564 roku albo nie został w ogóle ukończony, albo w XVII-XVIII wieku popadł w ruinę. W wieku XIX ubytki muru zostały uzupełnione cegłą, a całość częściowo nadmurowana, pokryta strzechą i użytkowana na stajnie. Włączony w 1906 roku do folwarku "Zosinek", został ponownie w latach ostatnich, z zachowaniem pierwotnych murów, nadbudowany, zadaszony z wyjątkiem najlepiej zachowanej ściany szczytowej. Od budynku młyna kilka metrów w stronę rzeki, której bieg jest obecnie odsunięty, zachował się jeszcze fragment grobli, nieznacznie zaś obniżone tereny od strony osiedla Wolności zdają się być zasypanym obszarem dawnego stawu. Zabudowania folwarku znajdowały się dokładnie w tym miejscu, gdzie obecnie jest klasztor ss. Dominikanek - Misjonarek. Najstarsza część klasztoru, pierwotnie piętrowa, obecnie nadbudowana i otynkowana jest dawnym, zapewne mieszkalnym budynkiem folwarku, wzniesionym w tzw. rundbogenstilu na przełomie XIX i XX wieku. Do folwarku należały jeszcze w XVIII wieku i do połowy XIX wieku, budynki Wierchowiska, najpewniej były to domy pracowników (czworaki). Znajdowały się w pobliżu dzisiejszego Placu Targowego i być może zostały zburzone w związku z budową kolei Warszawsko-Petersburskiej w 1862 roku. Wierchowiskiem nazywano jeszcze na przełomie XIX/XX wieku wydmę w sąsiedztwie obecnego budynku Rady Miasta.

W 1906 powstał majątek ziemski i drugi folwark w Zielonce. Helena Arkuszewska-Knothe na jego utworzenie zakupiła tereny wzdłuż obecnej ulicy Dziennikarskiej od Józefa Pisarskiego. Folwark otrzymał nazwę "Zosinek" od imienia córki właścicieli.

Wśród budynków mieszkalnych Zielonki najstarszy jest niewielki domek przy ulicy Kolejowej 11, mieszczący po wojnie Urząd Gminy. Jak wskazują na to jego cechy stylowe, został zbudowany w drugiej połowie XVIII wieku, lub, co mało prawdopodobne, najpóźniej w 1 połowie XIX wieku, Wyróżnia się pięknym w formie, czterospadowym dachem mansardowym z kominem pośrodku. Nosi charakter oficyny dworskiej, mógł być jednak samodzielnym domem mieszkalnym zarządcy folwarku. Nie można jednak wykluczyć, że obok istniał pierwotnie i budynek dworu. Na tę ostatnią możliwość wskazuje fakt, że w XIX w. rozciągał się za domkiem park, czy też ogród, którego bardzo malowniczą pozostałością jest, staw z okrągłą wyspą, położony pomiędzy ul. Literacką i Łukasińskiego.

Wielką wartość pod względem architektonicznym ma gmach Schroniska Nauczycielek mieszczący obecnie Dom Rencistów (ul. Poniatowskiego 29). Zaprojektował go jeden z najwybitniejszych polskich architektów przełomu wieków XIX i XX Stefan Szyller (m. in. twórca gmachu Politechniki Warszawskiej i architektonicznej oprawy Mostu Poniatowskiego). Oddany do użytku 26 października 1902 r. neogotycki budynek jest znakomicie położony na wydmie, doskonały w proporcjach, bryle i detalu, z pięknie rozwiązaną wielką kaplicą. Połączony był z obecnie zdewastowanym rozległym założeniem parkowo-ogrodowym

W początkowych latach XX w., aż do pierwszej wojny światowej na wielu parcelach wznoszono domy mieszkalne, przeważnie letniskowe, tak, że w 1921 r. było ich ok. 75.. Domy letniskowe, wśród których bardzo wiele jest drewnianych, wyróżniają się w zachowanej zabudowie z początku wieku. Na ogół niedoceniane skutkiem niskiej jakości techniczno-konstrukcyjnej, budynki te mają zdecydowaną wartość zabytkową jako przykłady i dokumenty letniskowej podstołecznej zabudowy tego czasu.

Wśród powstałych wtedy budynków mieszkalnych kilka wyróżnia się szczególnie wysoką wartością architektoniczną lub oryginalnością. Bardzo dobrymi przykładami wczesnego modernizmu, ważnymi historycznie nie tylko w skali naszego miasta są domy przy ul. Inżynierskiej 18 i Jagiellońskiej 12. Także wyjątkowym, niezwykle wczesnym przykładem "stylu dworkowego" jest dom przy ul. Zaułek 8. Pewne cechy architektury Stefana Szyllera ma wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany tzw. dom Brockmana przy ul. Poniatowskiego 1 l. Wśród drewnianych domów na szczególną uwagę zasługuje, niezwykły w bogatym, malowniczym zróżnicowaniu brył, dom przy ul. Mickiewicza 76. Pełen wdzięku dzięki połączeniu z zakończoną wysokim hełmem wieżą jest budynek dawnej cukierni przy ul. Literackiej 4. Cukiernia ta wynajmowała łódki pływające po stawie z wyspą, na której grała orkiestra, co zachowało się w wielu wspomnieniach. Wreszcie zwraca uwagę typowy, ale szczególnie bogato ozdobiony wycinaną w drzewie dekoracją architektoniczną piętrowy dom przy ul. Skorupki 4.

Również zabytkowe i ważne jako przykłady domów letniskowych są pochodzące sprzed pierwszej wojny światowej budynki murowane przy ul.: Cichej 7, Kołłątaja 73 i 77, Literackiej 6 i 25, Mickiewicza 21 i 33, Poniatowskiego 7, Piastowskiej 8/10, Prusa 4, Sienkiewicza 8, 40, 42 i 47 oraz Ks. Skorupki 7. Wśród drewnianych z tego samego czasu domy przy ul.: Chopina 2 i 32, Kilińskiego 15 i 18, Literackiej 27, Mickiewicza 23, 26, 31, 33 i 70, Ks. Skorupki 74, Słowackiego 3/5, Staszica 6. Inny charakter mają domy z początku wieku zbudowane w okolicy ul. Długiej. Są to w większości budynki o cechach podwarszawskich domów robotniczych. Samo osiedle powstało w początku wieku i należało wtedy do Marek, a do Zielonki przyłączone zostało dopiero w drugim lub samym początku trzeciego dziesięciolecia. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, zgodnie z zachowaną ustną tradycją, że osadzano tutaj przymusowo rodziny wysiedlone z Warszawy ze względu na działalność przestępczą. Sprzed 1920 r. pochodzą domy murowane przy ul.: Chodkiewicza 3, Kościuszki 2, Powstańców 16, Sowińskiego I, 2 i 9, Traugutta la, lb, lc, 2, 3 i 4 oraz drewniane przy ul. Chodkiewicza 8 i Powstańców 22.

W 1922 r. lub na początku 1923 r. został zlikwidowany folwark Zielonka (Nutka) i przeprowadzono podział jego terenów na parcele budowlane. Powstał istniejący do dziś szachownicowy układ urbanistyczny Zielonki-Letniska, logiczny i konsekwentny z wyznaczeniem 140 dużych działek, z których większe miały powierzchnię 5000 m2, a mniejsze 3750 m2 Działki te do obecnych czasów uległy wielu kolejnym podziałom.

Obecna Zielonka Bankowa jeszcze w końcu lat dwudziestych rozdzielona była na trzy części. Od poligonu do ul. Wilsona (obecnej) rozciągała się Zielonka Bankowa-Wieś. Tereny pomiędzy ul. Wilsona a lasem dzieliły się na obszar położony bliżej szosy noszący jeszcze dawną nazwę "Folwark Zielonka-Nutka" należący do Ottokara Brzozy-Brzeziny i drugi, położony dalej, sięgający do granicy miejscowości i nazywany Brzezinką.

W 1934 r. przeprowadzona została parcelacja na działki budowlane terenów należących do folwarku Zosinek położonych wzdłuż obecnej ul. Dziennikarskiej.
Wzrost liczby mieszkańców stworzył możliwość i potrzebę wzniesienia kościoła i utworzenia. własnej parafii. Inicjatorem tej idei był ks. Bolesław Jagiełłowicz, kapelan Schroniska dla Nauczycieli. Dzięki jego staraniom powstał w 1936 r. Komitet Budowy, teren ofiarowała rodzina Kulczyckich, w 1938 roku ukończono prezbiterium, a w 1939 utworzono parafię W 1935 r. dawny budynek folwarczny przejęły na swą siedzibę SS. Dominikanki-Misjonarki (szerzej p. historia kościoła).

W 1931 r. powstała w Zielonce szkoła powszechna umieszczona w specjalnie wzniesionym dwupiętrowy budynku, w którym i obecnie mieści się Szkoła Podstawowa nr 1 (obszerniej p. historia szkoły). W 1932 założone zostało Towarzystwo Przyjaciół Zielonki, jego prezesem był kierownik szkoły Ryszard Siewierski.
W okresie międzywojennym powstało w Zielonce wiele domów zarówno jednorodzinnych jak i letniskowych z mieszkaniami do wynajęcia. Kontynuowano jeszcze długo budowę tradycyjnych "drewniaków' wzniesiono wiele domków murowanych zupełnie standartowych, wśród nich jednak także kilka budynków ciekawszych architektonicznie. Należą do nich między innymi domy przy ul.: Lipowej 2, 8 (z 1930 r.) i 10 (willa Tadmira), Inżynierskiej 20 (lekko modernizujący), Wolności 1 (w stylu dworkowym) i Ks. Skorupki 2 (modernistyczny).

Ponadto, na dziedzictwo kulturowe regionu składają się specyficzne miejsca i obiekty związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi. Są one następujące:
1. za ogródkami działkowiczów na terenie przyległym do poligonu - wojskowe lotnisko polowe z 1939 roku, z którego startował do walki powietrznej ze "sztukasami" niemieckimi pilot por. Piorunkiewicz, mieszkaniec Zielonki,
2. u zbiegu ul. Wiejskiej i Drewnickiej stoi krzyż upamiętniający przemarsz wojsk Napoleona (1806 rok) przez rzekę Długą w marszu na Moskwę
3. między rzeką Długą a miejscowością Ossów rozegrała się wielka bitwa powstańczych wojsk polskich, broniących dostępu do Warszawy (13 VII - 6 IX 1794), z wojskami rosyjskimi pod dowództwem feldmarszałka Suworowa.
4. obecna ul. Fausta (przy Kościele) nosiła nazwę porucznika Pogonowskiego, dla upamiętnienia rozbicia wojsk sowieckich pod Radzyminem, gdzie zginął. Przy ulicy mieścił się jego sztab
5. budynek byłej Przychodni Zdrowia przy ul. Kopernika - w latach 1944/45 mieścił się tu Sztab Dywizji Kościuszkowskiej, która w marszu pościgowym za cofającymi się wojskami niemieckimi szła do Berlina
6. dom rotmistrza Brzozy-Brzeziny przy ulicy Brzozowej - zasłużonego dowódcy legionistów Marszałka Piułsudskiego. Za zasługi otrzymał nadział ziemi na Mokrym Ługu. Był również informatorem gen. Rydza-Śmigłego, brał udział w walkach 1939 r. i zakończył je w ostatniej bitwie z Niemcami pod Kockiem (5 X 1939 r.). Dom ten stanowił punkt zborny dowódców partyzanckich.

Na podstawie "Zielonka - informator urzędu miasta", autor opracowania prof. Maciej Gutowski